O lekach dawnych.

Rzecz o dawniej stosowanych, a obecnie już zapomnianych surowcach roślinnych. W owym wpisie chciałem uwzględnić jeszcze leki tzw. nietypowe. Niektóre bardzo nietypowe jak sadza czy substancje odzwierzęce, a jeszcze inne ocierające się o filozofię magiczną, alem odpuścił. Wpis byłby za długi, a i czytelnik zgubiłby się w gąszczu informacji. Czy wiecie, ze szafirki, pospolite u nas rośliny ozdobne, można używać w celach leczniczych? Mogłoby się wydawać, iż owoc figowca to tylko zwykły, słodki w smaku owoc. Nic bardziej mylnego. Wykazuje działanie silnie wspomagające nasz układ pokarmowy, a swego czasu był także stosowany jako ... afrodyzjak.

O LEKACH DAWNYCH.

1. ORSZELINA OLCHOLISTNA.

Rodzaj orszelina - Clethra, określany polskimi nazwami olchówka, olszówka - obejmuje 30 gatunków (wg prof. R. Hegnauera 35 gatunków) i należy do rodziny orszelinowatych - Clethraceae. Wyżej wspomniana orszelina olcholistna (Clethra alnifolia L.) jest, pochodzącym z Ameryki Północnej, krzewem dorastającym do 3 m. wysokości, ale u nas w Polsce osiąga mniejsze rozmiary. Preferuje podłoża podmokłe i wilgotne. Wytwarza liczne wiechy słodko pachnących, białych bądź różowych kwiatów. Owocem jest torebka przypominająca owoc pieprzu. Z tego względu nazywany często per sweet pepper bush, summersweet, słodki pieprz; nie mając żadnych zastosowań kulinarnych i przyprawowych. W Polsce na zimę przemarza. Mniejsze osobniki należy ochraniać przed zimnem i niską temperaturą. Starsze zaś, 4-6 letnie, są odporne.

Surowcem zielarskim są - kwiaty, szczyty gałązek, kora, korzeń, liście (Inflorescentia, Frondes (Frons), Cortex, Radix et Folium Clethrae). Słabo poznany pod względem chemicznym. Głównymi związkami czynnymi rośliny są: garbniki, kwasy fenolowe (kawowy, elagowy, galusowy), trójterpeny (kwas ursolowy), fitosterole. W kwiatach występują leukoantocyjany, olejek eteryczny, flawonoidy np. kwercytyna. Ponadto mają zdolność kumulacji metali ciężkich.

Wodne wyciągi (napar/odwar 1-2 g/120 ml wody) z kory, korzenia i szczytowych gałązek wykazują działanie napotne, ściągające, p/gorączkowe i p/zapalne. Napar z liści i kwiatów działa tylko p/zapalnie i p/gorączkowo. Podawane przez dłuższy okres czasu łagodzą objawy reumatoidalnego zapalenia stawów. Związki trójterpenowe, garbniki i fenolokwasy wykazują działanie hipoglikemiczne, obniżają poziom cholesterolu oraz hamują stany zapalne układu pokarmowego. O leczniczych właściwościach Clethra alnifolia pisał prof. Charles Alfred Lee w swoim dziele zatytułowanym "A Catalogue of the Medical Plants" z roku 1848.

1-2% napary stosować maksymalnie do 4x dziennie po 100/120/150 ml przy nieżytach układu pokarmowego, przeziębieniu, infekcjach, stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, zakażaniach układu moczowego, chorobach reumatycznych i cukrzycy. Zewnętrznie przemywać skórę trądzikową i łojotokową, płukać włosy z tendencją do przetłuszczania się. Kosmetyki z naparem/odwarem orszelinowym mogą dawać poprawę przy atopowym zapaleniu skóry i trądziku różowatym.

2. SZAFIREK - MUSCARI.

Rodzaj szafirek - Muscari - należy do rodziny liliowatych (Liliaceae) i liczy circa 30 gatunków występujących w rejonie Morza Śródziemnego oraz Azji Południowo-Zachodniej. Bardzo mało jest znanych publikacji i informacji na temat właściwości leczniczych szafirków. Pochodzę one głównie z XVIII i XIX wieku. Wymieniane tam gatunki to: szafirek żółty - Muscari muschatum Willd. Szafirek miękkolistny - Muscari comosum Mill. Szafirek drobnokwiatowy - Muscari botryoides Mill. Szafirek groniasty - Muscari racemosum Mill. Szafirek armeński - Muscari armeniacum Baker. Według starych systemów klasyfikacji rodzaj szafirek włączony był do Hyacinthus i pod ową nazwą także może występować.

W Polsce sadzony wyłącznie w celach ozdobnych. Ponadto, w naszym kraju, znajduje się górna, północna granica występowania szafirka miękkolistnego, de facto zagrożonego wyginięciem (okolice Górnego Śląska, Małopolska, tereny wokół Wrocławia czy Tomaszowa Lubelskiego). Dawniej popularny na terenie Karpat.

Surowiec farmaceutyczny (niegdyś stosowany) - cebulka szafirka - Bulbus Muscari. W medycynie ludowej były także wykorzystywane kwiaty, głównie jako źródło barwnika antocyjanowego; owoce i liście. Cebulki suszono, krojono bądź proszkowano. Z tak obrobionego surowca przygotowywano wyciągi wodne lub wodno-alkoholowe.

Związki biologicznie czynne: kwas chelidonowy, homoizoflawony, saponiny, glikozydy saponinowe (muskarozydy), tetracykliczne trójterpeny (eucosterol), alkaloidy polihydroksypirolizydynowe. Niektórzy autorzy sugerują występowanie glikozydów nasercowych, ale najprawdopodobniej to mit.

Działanie fitofarmakologiczne: wykrztuśne, pobudzające układ pokarmowy, poprawia perystaltykę jelit, moczopędne, wymiotne, rozwalniające, nasercowe, odtruwające, p/reumatyczne. W małych dawkach pobudza odruch migawkowy (wspomaga pracę nabłonka rzęskowego), zapobiega zaflegmieniu i zwiększa objętość śluzu. Mechanizm działania nasercowego aktualnie nieustalony. Prawdopodobnie zwiększa wydolność mięśnia sercowego poprzez działanie moczopędne. W dawkach leczniczych lekko drażni śluzówkę układu pokarmowego, wspomaga wydzielanie żółci. Działanie p/reumatyczne wiąże się ze zwiększonym wydalaniem związków purynowych i usuwaniem nadmiaru chlorku sodu. Nowe badania z lat 2008 i 2010 dowiodły, iż wyciągi z szafirka hamują rozwój metycylinopornych szczepów gronkowca złocistego oraz działają degradująco na biofilmy. Ponadto wykazują działanie fungistatyczne i antyoksydacyjne. Przedawkowany działa silnie drażniąco na przewód pokarmowy powodując nudności, wymioty, biegunki. Ponadto wywołuje bóle głowy, częstomocz, poty, drgawki, uszkodzenie nerek (krwiomocz, białkomocz) oraz hemolizę. Nie może być absolutnie stosowany przez początkujących fitoterapeutów.

Napar szafirkowy - Infusum Muscari 1% - 1 gram rozdrobnionych świeżych lub suszonych cebulek na 100 gramów wody. Dawkowanie: 1 łyżka naparu co 4 godziny, ale nie więcej niż 5 łyżek na dobę. Stosowany także do przemywania skóry zanieczyszczonej oraz skłonnej do infekcji, okłady na zakażone rany, płukanie jamy ustnej i gardła, wkraplany do nosa. Z naparu albo nalewki można przygotować syrop (1 cz. nalewki lub naparu na 1 cz. miodu) - 1 łyżeczka kilka razy dziennie.

Nalewka szafirkowa - Tinctura Muscari 1:10 - 100 gramów świeżych rozdrobnionych cebulek zalać 1 litrem etanolu 45 volt. Odstawić na minimum tydzień. Zażywać 3 x dziennie po 15 kropli. Przy ostrym kaszlu i zaflegmieniu - 5 kropli co 2h (max. 30-45 kropli/doba). Przy infekcjach układu pokarmowego i do zwiększenia działania antybiotyków - 15 kropli na czczo, ale podawać o innej porze niż antybiotyk. Nalewkę można wcierać w miejsca reumatycznie zmienione. W razie nudności obniżyć dawkę i częstotliwość stosowania. Przy nerwicy serca, skoku ciśnienia, zdenerwowaniu - jednorazowo 20 kropli nalewki. Kropli, nie mililitrów.

Nalewka z kwiatów szafirka - Tinctura Flos Muscari 1:10 - 100 gram świeżych kwiatów zalać 1 litrem etanolu 45 volt zakwaszonego witaminą C (0.5-1%). Macerować tydzień w ciemnym miejscu. Działa wykrztuśnie i uspokajająco. Dawkowanie 1-2 x dziennie po 20-25 kropli.

3. PIŻMIAN WŁAŚCIWY - HIBISCUS ABELMOSCHUS L.

W dawnych lekospisach polskich widniał pod nazwą topolówka egipska. Należy do rodziny ślazowatych - Malvaceae. Pochodzi z tropikalnej części Azji. Poza owym kontynentem uważany za gatunek inwazyjny. Kiedyś pozyskiwany głównie z terenów Indii. Uprawiany dla przemysłu farmaceutycznego i perfumeryjnego - zastępował zwierzęco piżmo oraz aromatyzowano nim tytoń.

Surowiec farmaceutyczny - kwiat, nasiona, liście - Flos, Semen et Folium Abelmoschi. Z nasion uzyskiwano olej - Oleum Abelmoschi seminis. Liście piżmiana można spożywać jako szpinak. Roślina daje się łatwo uprawiać. Olejek lotny pachnie cywetem (tak jak wydzielina (cybet) gruczołów pozyskiwana, dla przemysłu perfumeryjnego, ze ssaka z rodziny wiwerowatych - cywety arykańskiej) oraz piżmem (wydzielina pozyskiwana z gruczołów piżmowca syberyjskiego) z nutą korzenną. Bogaty w fernezol (circa 50%), ambrettolid (13%), alfa-gwajen (1%). Nasiona zasobne w olej tłusty, fosfolipidy i śluzy. Zawartość frakcji żywicznej 6%, białkowej 2%, a skrobi 14%. Kwiaty zawierają olejek eteryczny, fitosterole. Liście ponadto mirycetynę (oprócz w/w).

Nasiona mielone, olej tłoczony z nasion, olejek eteryczny działają rozkurczowo, neurotonicznie, wiatropędnie i p/wzdęciom. Pobudzają czynność narządów płciowych. W medycynie Starożytnej Azji używany jako afrodyzjak, niwelował skutki ukąszeń węży. Stosowany w leczeniu chorób wenerycznych i w nieżycie układu oddechowego. Olejek eteryczny używany jest w nowoczesnej aromaterapii w celu łagodzenia stresu, napięć nerwowych, "wypalenia zawodowego", do masażu. W XIX wieku używany w leczeniu niemocy płciowej, zaburzeń trawiennych, depresji, zaburzeń pracy układu oddechowego. Podawany w przebiegu chorób zakaźnych w celu pobudzenia akcji serca i pracy płuc, szybszego zdrowienia. 

Nalewkę na etanolu 70 volt z nasion mielonych (1:5-10) podaję się 1-3 x dziennie po 10-30 kropli. Używana także do nacierań przy mięśniobólach i stanach napięcia nerwowego. Nasiona bezpieczne w dawce 0.25-0.5 grama podawane 2-3 x dziennie. Infusum 2% - 100-120 ml dziennie w dawkach podzielnych. Olejek eteryczny - 4 krople 2-3 x dziennie na miodzie. Ponadto można stosować olejek do nacierań rozprowadzony (w stosunku 1:2) w tłustym oleju. Napar z korzenia i liści są preparatem śluzowym i polecane są przy zaburzeniach oddawania moczu i kamicy moczowej. Sprawdza się w kaszlu, chrypce oraz stanach zapalnych jamy ustnej.

We współczesnych badaniach przetworów z piżmiana właściwego potwierdzono działanie moczopędne, p/kamicze (usuwanie z moczem nadmiernej ilości szczawianów i fosforanów), antydrobnosutrojowe, hepatoprotekcyjne (np. przed toksycznym wpływem metabolitów paracetamolu), miorelaksacyjne, p/drgawkowe, p/lękowe i p/zapalne. Wykazano także działanie hipoglikemiczne ze względu na zwartość w surowcu - mirycetyny.

W czasie zażywania unikać ekspozycji na promienie słoneczne i UV (fotouczulający). Nie podawać kobietom w ciąży i karmiącym.

4. FIGI - CARICAE FRUCTUS.

Zgodnie z definicją z  Farmakopei szwajcarskiej XI z 2012 r. jest to cały wysuszony owoc pochodzący z Ficus carica L. o zawartości co najmniej 45% ekstraktu po odparowaniu rozpuszczalnika (wody). W niektórych monografiach pod nazwą Fructus Caricae może kryć się owoc z drzewa melonowego Carica papaya L.

Figowiec jest drzewem dorastającym do 10 metrów wysokości, chociaż w stanie dzikim można spotkać formy krzewiaste. Należy do rodziny morwowatych - Moraceae. Liście, owoce i pędy wypełnione są mlecznym sokiem zawierającym circa 12% kauczuku. Istnieją dwie grupy fig: adriatyckie (uprawiane we Włoszech i krajach dawnej Jugosławii) oraz bardziej cenione smyrneńskie (pochodzą z upraw z Azji Mniejszej i Północnej Afryki).

Owocostany figowca zawierają od 50 do 70% cukru inwertowanego, 5% pektyn, 1.3% tłuszczów, 3.3% białka, 2.9% soli mineralnych. W nasionach znajduje się 24-30% oleju tłustego (kw. linolowy, linolenowy, oleinowy). W owocach i liściach występują furanokumaryny (psoralen, bergapten). Świeży sok działa fotouczulająco. Ponadto fenolokwasy, flawonoidy, trójterpeny, enzym proteolityczny - ficyna - stosowana przy niestrawności, parazytozach oraz w immunologii do różnicowania antygenów.

Jak podał W. Wiorogórski (1914 r.)  wodny wyciąg z Ficus carica L. bogaty w białka aktywne (przyspieszający trawienie) nosił nazwę kradyny (cradinum). W dawnym języku polskim nazywany fermentem. Świeży mleczny sok w postaci maseczki na skórę działa nań trawiąco, wygładzająco, keratolitycznie oraz usuwa zaskórniki. W dawnej medycynie ludowej świeżym sokiem z figowca usuwano wszelkiej maści zmiany skórne i brodawki. Może być używany do usuwania obumarłej tkanki w trudno gojących się ranach, wykazuje również p/bakteryjnej. Świeże owoce i wyciśnięty z nich sok używane są do leczenia dysfunkcji trawiennych układu pokarmowego, dyspepsji oraz wspomagająco w oczyszczaniu jelit (niweluje zaparcia). Owe enzymy proteolityczne mają właściwości p/pasożytnicze. Wodny wyciąg z liści działa hipoglikemicznie. Wyciągi sporządzone na rozpuszczalnikach organicznych wykazywały działanie hepatoprotekcyjne, p/grzybicze, antybakteryjne i p/skurczowe.

Liście figowca zawierają 0.8% kumaryn (skopoletyna, bergapten, psolaren, marmezyna), polisacharydy 4.8%, witaminę C 0.33%, trójterpeny, garbniki, lateks oraz w/w proteazę. Podług medycyny ludowej używane były w kaszlu, cukrzycy, przeziębieniu, skąpomoczu i niestrawności. Również jako środek p/robaczy.

Owoce w połączeniu z migdałami, pistacjami, kardamonem, cukrem, szafranem i mlekiem jako afrodyzjak. Syrop figowy - z owoców (75%) połączonych z ekstraktem z liści senesu (20%) i eliksirem pomarańczowym (5%) otrzymujemy środek przeczyszczający.

Napar z liści suchych 1-2% - 2-3 filiżanki dziennie przy nieżytach układu oddechowego lub kamicy nerkowej.

Pulpa ze świeżych owoców - 1-3 łyżek przy niestrawności i zaparciach. Sok ze świeżych owoców - 30-50 ml przy kaszlu, zaparciach, przeziębieniu, niestrawności. Stosować na czczo przy zakażeniach drożdżakami. Świeżym sokiem można także przemywać rany. Brodawki i kłykciny smarować świeżym sokiem na przemian z np. mleczkiem z jaskółczego ziela.